Op 16 oktober hebben Menno van der Veen en Guido Tent een masterclass georganiseerd rondom digitale en analoge circuits. Erg interessant voor de (gevorderde) zelfbouwers, of gewoon mensen die meer inzicht wensen in hoe hifi-apparatuur apparatuur werk, of hoe een bepaalde klankkleur nu tot stand komt. Alpha Audio heeft ook plaatsgenomen in de schoolbanken en was verrast door enorme kennis en inzicht in dit kikkerlandje!
Wellicht kent u de twee eerder genoemde personen al. Guido Tent – Tentlabs – is met name bekend vanwege zijn klokmodules die jitter drastisch verminderen. Al mogen we de diy-cd speler en de hybrideversterker niet vergeten. Nu komt Tentlabs ook met een nieuwe dac: de bdac, die we binnenkort kunnen testen. Menno van der Veen is men name beroemd om zijn prachtige buizenproducten en hifi-waardige transformatoren. Kijkt u maar eens op de websites van deze personen. Erg interessant!
Guido Tent is tijdens deze Masterclass ingegaan op een viertal onderwerpen: jitter, IV-conversie (stroom/spanning), layout van prints en circuits en het belang van goede voedingen. Het zijn behoorlijk pittige onderwerpen. Niet voor niets heeft Menno van der Veen daarvoor gewaarschuwd in de uitnodiging. De personen die aanwezig zijn bij deze masterclass zijn niet de minste hobbyisten: het niveau is hoog. Toch weet Guido het technische verhaal voor de minder doorgewinterde technici heel begrijpelijk uit te leggen: weinig formules, veel praktijkvoorbeelden en vooral praktische oplossingen. Het is duidelijk dat hij veel werkt met studenten aan Fontys Hogescholen in Eindhoven.
Jitter
Het is onbegrijpelijk dat er in de hifiwereld nog zoveel sceptici zijn die beweren dat jitter niet hoorbaar is. Wat jitter is, hebben we al eens uitgelegd in een artikel over klokmodificaties. Toch even kort: jitter is een tijdsafwijking in een signaal dat constant hoort te zijn. Het is cruciaal dat de klok in een cd-speler of dac / loopwerk constant is, anders ontstaan er (hoorbare) fouten tijdens het omzetten van de digitale bits en bytes naar een analoog signaal. Het resultaat van een jitterende klok is vooral hoorbaar in harde s-klanken, vreemde 3D-informatie, kleuring in het laag (wollig) en gebrek aan detail.
Guido Tent legt tijdens de workshop uit dat jitter niet ontstaat door één fout component. Er komt veel meer bij kijken. Zo is een schone voeding essentieel. Bijvoorbeeld: één mV modulatie geeft 1ps jitter. Kortom: is de voeding niet schoon, stabiel, of juist geïntegreerd, dan kan ook daar veel winst worden geboekt.
Uiteraard moet de basis wel goed zijn: de klok moet goed zijn. Hoe minder jitter hoe beter. Hij wijst de groep erop dat fabrikanten nog weleens sjoemelen met specs. Lees goed en vraag zo-nodig metingen op om zeker te zijn van de aanschaf. Een goede klok is duur en het is zonde van het geld als je een kat in de zak koopt.
De volgende stap is flink de diepte in: tips over layout van een klokschakeling. Hoe sluit je de voeding(en) aan om overspraak tussen de diverse data en kloksignalen tegen te gaan (dodelijk!) en hoe kun je het beste beginnen aan een layout. Het gaat te ver om alle tips te noemen in een verslag, maar laten we zeggen dat Guido Tent zijn stof kent en dat de groep driftig aantekeningen maakte.
Interessant is de opmerking dat sample rate converters in de loop der jaren veel beter zijn geworden. (ook wel upsamplers). Was het vroeger goed hoorbaar als een converter het signaal van 16bit / 44KHz naar 24bit / 192 KHz omzette – troebele presentatie bijvoorbeeld – nu kan het prima… We komen nog ergens.
Spannend!
Nog een belangrijk onderdeel wat Guido Tent tijdens de Masterclass aansnijdt, is de conversie – omzetting – van stroom naar spanning. De reden dat dit belangrijk is, is dat veel d/a-converters stroom en geen spanning uitsturen. En een opamp heeft toch echt volts nodig, en geen amperes. Nu zijn er heel veel simpele schakelingen die stroom omzetten naar spanning, maar deze hebben een groot nadeel: ze produceren storing in het hoorbare frequentiegebied en dat is onacceptabel. Tevens kan het spel tussen voeding en schakeling bijzonder ongunstig uitpakken: denk aan uitgangsimpedantie of niet lineair gedrag van de voeding of rimpel en ruis in de schakeling, zoals we al eerder noemden. Guido Tent geeft tijdens de Masterclass en paar erg handige tips en geeft met een paar voorbeeld-layouts enkele handige handvatten waar de technici zonder twijfel veel aan hebben. Eén daarvan is het verleggen van het crossoverpunt van stroom naar spanning naar buiten het hoorbare frequentiegebied. Wederom valt op dat het interactiespel ongedwongen aanwezig is. Er worden veel vragen gesteld die Guido Tent geduldig en zorgvuldig beantwoord: bijzonder interessant!
Hoorbaar maken
Natuurlijk blijft het niet alleen bij whiteboard-tekeningen, powepoint en gebabbel. Guido Tent en Menno van der Veen hebben ook een testopstelling staan. Waar die voor is, blijkt als er enkele voltage-regultatoren bij worden gepakt. Stuk voor stuk bekende modellen – ik moet u de typenummers even onthouden – die grote producenten zonder twijfel in veel bekende apparatuur gebruiken. Het doel van de testopstelling is de ruis hoorbaar maken. Daartoe koppelen ze een versterker aan de testapparatuur waarin de voltageregelaars hun thuis vinden in een voetje. Op een laptop draait software die de ruisvloer laat zien, via de luidsprekers is witte ruis te horen (30dB versterkt). Het is echt fascinerend te horen hoe de klankkleur van de ruis verschilt. Nu pas begrijpen we hoe een apparaat een bepaalde klankkleur kan krijgen… als zo’n klein componentje al een klank heeft, hoe zit het dan met voeding, bedrading en… print layout? Uiteraard heeft Guido Tent ook zijn eigen shunt regulator in de testopstelling ‘geprikt’ om te laten horen hoe het ook kan. Hoewel er nagenoeg geen ruis te horen was, was er nog ééntje stiller: de module van Hypex. Puik werk van de Hollanders.
Houdt stromen uit aardvlak!
We hebben niet geteld hoe vaak het gezegd is, maar Guido Tent kan het niet vaak genoeg benadrukken: houdt stromen uit het aardvlak. Nu klinkt het logisch, maar het is verdomde moeilijk om een degelijke layout te maken waarbij aan alles is gedacht. Om een goede layout te maken, is het van elementair belang in stroomkringen te denken. Teken het uit, zegt hij. Door er even bij stil te staan en visueel te maken, worden dingen veel beter duidelijk.
Nog een punt wat hij aanstipt bij het onderwerp layout, is de scheiding digitaal en analoog op de print. Een zeer interessant gegeven is het feit dat een d/a-converter zowel een digitaal als een analoog deel heeft en dat er ook zo mee omgesprongen moet worden bij het indelen van de printplaat. Het is lastig om het in woorden ‘visueel te maken’, vandaar dat we even een scan hebben gemaakt van een sheet. Het is duidelijk te zien dat de scheiding tussen analoog en digitaal dwars door de dac heen loopt.
Goede nasmaak
Het is de eerste keer dat we bij zo’n technische bijeenkomst zijn geweest. Deze masterclass van Menno van der Veen en Guido Tent is niet voor de ‘faint hearted’. Maar wat is het interessant geweest! En wat was de sfeer goed zeg. Het is bijzonder interessant om op deze manier inzicht te krijgen in de werking van een apparaat. En natuurlijk de bijkomende problemen, keuzes en mogelijke oplossingen.
